Athens Review of Books τεύχος 17 (Απρίλιος 2011)

Ίσως αυτό δεν είναι ποίημα αλλά θα πω τουλάχιστον ό,τι νιώθω

Τώρα που πραγματικά χρειάζεται μια επανάσταση

όσοι υπήρξαν ένθερμοι οπαδοί της αδιαφορούν.

Την ώρα που η χώρα δολοφονείται και βιάζεται

η Ευρώπη αντί ν’ ανταποκριθεί στις εκκλήσεις για βοήθεια χασμουριέται.

Ενώ οι πολιτικοί επιλέγουν την αθλιότητα,

καμιά φωνή δεν τολμάει να τη στιγματίσει.

Η εξέγερση των νέων που ζητούσαν έναν νέο κόσμο ήταν απάτη,

η γενιά εκείνη υπέγραψε τη θανατική της καταδίκη.

Ακούει με απάθεια τις κραυγές όσων χάνονται

αφού δεν είναι παρά βάρβαροι που αλληλοσφάζονται

[…]

Αν το ποίημα Σεράγεβο αποτελεί το τελευταίο άκρο της σπουδαίας γραφής του Τσέσλαβ Μίλος, σίγουρα η ψυχή της βρίσκεται στην Αιχμάλωτη σκέψη, στο δοκίμιο που έγραψε το 1951 (έκδ. 1953) όταν εγκατέλειψε την διπλωματική υπηρεσία της Πολωνίας και ζήτησε πολιτικό άσυλο στη Γαλλία και στο οποίο αναλύονται οι εμπειρίες του από τους κύκλους των διανοούμενων στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη και τη βαθμιαία προσαρμογή τους στο ολοκληρωτικό σύστημα και απομυθοποιείται κάθε ιδεολογική τους ψευδαίσθηση. Το κεντρικό κείμενο του τεύχος («Ο σταλινισμός ως φυσική καταστροφή και η αιχμάλωτη σκέψη», του Λεωνίδα Χατζηπροδρομίδη) αφιερώνεται στο μείζον αυτό έργο.

Ας ακολουθήσουμε ένα νήμα προς τον αιχμαλωτισμένο νου. Στο μυθιστόρημα του Στάνισλαβ Ιγνάτσι Βίτκιεβιτς Η απληστία (Βαρσοβία, 1932) οι ήρωες είναι δυστυχισμένοι, δεν έχουν καμία πίστη ούτε νιώθουν το νήμα της δραστηριότητά τους. Αυτή η ατμόσφαιρα αδράνειας και έλλειψη νοήματος διαχέεται σε όλη τη χώρα, μέχρι που εμφανίζονται έμποροι – μυστικοί πωλητές του χαπιού Μούρτι – Μπινγκ, που φέρνει γαλήνη και ευτυχία. Η επίδραση της Νέας Πίστης στους διανοούμενους αναλύεται από τον Μίλος με βάση δυο κομβικά σημεία: αφενός το Κενό (που δημιουργείται από την έλλειψη θρησκείας, τη θέση της οποίας φιλοδοξεί να καλύψει η νέα φιλοδοξία), αφετέρου την Αναγκαιότητα (που χαρακτηρίζεται από το φόβο της σκέψης και την συνακόλουθη υποταγή του συγγραφέα).

Και κάπου εδώ εμφανίζεται ο όρος Κέτμαν, που ο Μίλος άντλησε από το βιβλίο του Γκομπινώ Les religions et les philosophies dans l’Asie centrale [Θρησκείες και φιλοσοφίες στην Κεντρική Ασία]. Πρόκειται για έναν τρόπο σκέψης και συμπεριφοράς σε ολοκληρωτικά καθεστώτα, όπου η απόκρυψη της πραγματικής σκέψης, η διχασμένη προσωπικότητα, η διπλή ζωή ανάμεσα στη δημόσια εκφρασμένη άποψη και στο ατομικό πιστεύω απαιτούν μέγιστη επιδεξιότητα και συνεχή αφύπνιση. Αυτή η προσποίηση, η ηθοποιία στις χώρες των Λαϊκών Δημοκρατιών γίνεται στο δρόμο, στο γραφείο, στο εργοστάσιο ακόμα και στο δωμάτιο που κατοικείς. Στις χώρες των Λαϊκών Δημοκρατιών εμφανίζεται η περίπτωση της συνειδητής μαζικής ηθοποιίας. Ένα είδος ηθικού Κέτμαν αποτελεί ο χαφιεδισμός, που στον πολιτισμό της Νέας Πίστης συνιστάται ως αρετή του καλού πολίτη. Να λοιπόν Η Αιχμάλωτη Σκέψη: ανελεύθερη και κατευθυνόμενη, έχει ανάγκη το Μούρτι – Μπινγκ και χρησιμοποιεί το Κέτμαν για να επιβιώσει από τον φόβο και την βιαιότητα της εξουσίας. Και δυστυχώς ο άνθρωπος αποδεικνύεται ένα αδύναμο ον που έχει ανάγκη και τα δύο, για να ισορροπήσει σε τέτοιες συνθήκες.

Ο Μίλος ανήκει στους σπάνιους εκείνους διανοητές που δρουν, κρίνουν και αποφασίζουν παρά τα περιβάλλον τους και εναντίον του, σε αντίθεση μ’ εκείνους που δεν μπορούν να ξεφύγουν από το χάιδεμα και το χειροκρότημα της ομήγυρής τους: Τα λόγια μου είναι ισοδύναμα με διαμαρτυρία. Αρνούμαι το δικαίωμα στο Δόγμα να δικαιολογεί τα εγκλήματα που έγιναν στο όνομά του. Στον σύγχρονο άνθρωπο που λησμονεί πόσο άθλιος είναι σε σύγκριση με αυτό που μπορεί να είναι, αρνούμαι το δικαίωμα να κρίνει το μέλλον και το παρελθόν με τα δικά του μέτρα.

Ένα άλλο βιβλίο από τα ίδια ψυχρά κλίματα (François Fejto, Histoires des démocraties populaires) εξετάζεται από τον Νίκο Μαραντζίδη. Ο Φεϊτό υπήρξε βαθύς γνώστης της ιστορίας του κομμουνιστικού συστήματος, και ειδικότατος στα θέματα της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης. Εδώ ως σύστημα εννοείται το πολύπλοκο δίκτυο των κομμάτων – κρατών της ΕΣΣΔ και της Ανατολικής Ευρώπης, των κομμάτων του δυτικού κοινοβουλευτικού κόσμου και των κινημάτων που ελέγχονταν από κομμουνιστικά κόμματα. Παρά τις όποιες διαφορές, το πυκνό αυτό δίκτυο διαμόρφωσε κοινές συμπεριφορές και στρατηγικές, με ελάχιστο κοινό παρανομαστή την ευθυγράμμιση με τις στρατηγικές της σοβιετικής εξωτερικής πολιτικής και το ιδεολογικό μοντέλο πολιτικής ανάπτυξης. Δημιουργείται λοιπόν μια διαρκής διελκυστίνδα ανάμεσα στην ομοιομορφία και την διαφορετικότητα, μια σύγκρουση ανάμεσα στην διεθνιστική λειτουργία και την εθνική στρατηγική [δηλ. την συστημική /τελεολογική / ιδεολογική και την ειδικότερη ιστορική / κοινωνική / εθνική διάσταση] που απέκτησε το χαρακτήρα διλήμματος ανάμεσα στο καθήκον για την προάσπιση της ΕΣΣΔ και την υπεράσπιση των εθνικών συμφερόντων.

Η μεταπολεμική μετατροπή των κρατών της Ανατολικής Ευρώπης σε Λαϊκές Δημοκρατίες υπό τον απόλυτο έλεγχο της ΕΣΣΔ και η πλήρης ευθυγράμμιση των κομμουνιστικών κομμάτων (με εξαίρεση την Γιουγκοσλαβία) στις αποφάσεις της Διεθνούς και της Μόσχας δεν απέτρεψε μια νέα διάσταση που το διεθνές κίνημα δεν ήταν έτοιμο να αντιμετωπίσει: την μετατροπή του κόμματος σε κρατική οντότητα και την συνακόλουθη διάρρηξη της διεθνούς του ενότητας (η βαλκανική ρωγμή του Τίτο, η πρώτη αμφισβήτηση του Στάλιν). Ακολούθησε η (αρχικώς) μυστική έκθεση του Χρουστσόφ, τα γεγονότα της Ουγγαρίας, η συνειδητοποίηση πως η αποσταλινοποίηση δεν μπορούσε να οδηγήσει σε αμφισβήτηση του γεωπολιτικού συστήματος που ο ίδιος ο Στάλιν είχε εφαρμόσει, η σοβιετο – κινεζική σύγκρουση και η απομάκρυνση της Αλβανίας και της Ρουμανίας από την σοβιετική επιρροή, ενώ η Άνοιξη της Πράγας και η εμφάνιση ενός αντίθετου από το σοβιετικό μοντέλο σοσιαλισμού άνοιξε το κουτί της Πανδώρας για την ενότητα του κομμουνιστικού κόσμου.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει και η παρουσίαση βιβλίου του Χρήστου Χρυσόπουλου Ο Βομβιστής του Παρθενώνα από την Δέσποινα Μαργωμένου [«Βέβηλα θραύσματα;»], που φιλοδοξεί την αρχαιολογική του ανάγνωση, αποφεύγοντας τις ήδη κατατεθειμένες από τις σκοπιές της λογοτεχνίας, της ιστορίας της τέχνης ή της σύνδεσης με σύγχρονες πράξεις βίας (κατά μνημείων ή γενικά). Οδηγό στην ανάγνωση αυτή αποτελεί η διαπίστωση πως από το Παρελθόν (που μέχρι σήμερα τόσο αισιόδοξα οι αρχαιολόγοι ανασυνέθεταν κι εξιστορούσαν με βάση τα υπολείμματά του) τελικά αποκλείονταν άλλα παρελθόντα, φωνές, ανθρώπους και ιστορίες, ενώ τα τέχνεργα – και όχι τα καλλιτεχνήματα ή τα μοναδικά αντικείμενα/μνημεία – εντάσσονται πλέον σε πολλαπλές αφηγήσεις προκαλώντας φωνές που δεν είχαν μέχρι τώρα θέση στην Ιστορία. Όπως ο σύγχρονος αρχαιολογικός λόγος σέβεται την αποσπασματικότητα του κειμένου κι αντιστέκεται στον πειρασμό της ανασύνδεσης, έτσι και τα θραύσματα προσώπων και γεγονότων (στα οποία προσδίδονται έντεχνα και παραπλανητικά «υλικές» διαστάσεις) που παραδίδει το κείμενο του Χρυσόπουλου είναι αδύνατο να ερμηνευτούν και να ενταχθούν σε κάποια ενιαία αφήγηση.

Τα υπόλοιπα ευρύχωρα μονοσέλιδα έως και εξασέλιδα της εφημερίδας τιτλοφορούνται: Η Κύπρος και η βάσανος της ιστορίας, Διάλογος (προς ένα νέο ομηρικό ζήτημα), Χέρμαν Μέλβιλ και Μοντερνισμός, Και όμως η Goldman Sachs δεν κυβερνάει τον κόσμο, Ο μονοπωλιακός συνδικαλισμός και η ωφελιμότητά του, Ο τυφλός αντιαμερικανισμός και μερικές από τις συνέπειές του, Ποίηση και εθνικη ιδεολογία, Ο Καντάφι, το λιβυκό αίνιγμα και η Διεθνής Κοινότητα, Η πορεία των Ελλήνων Εβραίων από τον θάνατο στη ζωή, Φιλελευθερισμός τότε και τώρα, Ποιος είναι ευτυχής και πότε (Τόμας Νέιγκελ), Τι σημαίνει καλή ζωή; (Ρόναλντ Ντουόρκιν) κ.ά.

Σε τι χρησιμεύει η ποίηση μετά το Άουσβιτς; Τι νόημα έχει η ποίηση μετά τη Σρεμπρέντισα, την Κολίμα, τη Σάμπρα και Σατίλα, την Καμπότζη, τη Ρουάντα, τη Νέα Υόρκη [11/9]; Και όμως, ακριβώς λόγω των παραπάνω και πολλών άλλων φρικαλεοτήτων στις οποίες νικήθηκε η ανθρώπινη ουσία, αυτό το ερώτημα θα μπορούσαμε να το θέσουμε με εντελώς διαφορετικό τρόπο: Και τι θα γινόταν αν δεν υπήρχε η ποίηση; Αν δε φυσούσε ο άνεμος, όλη τη Γη θα την κάλυπτε αφόρητη δυσοσμία. Τι νόημα έχει η ποίηση που δεν σώζει λαούς και ανθρώπους; (Τσ. Μίλος)

Στις φωτογραφίες: ο Ceslav Milosz, το εξώφυλλο μιας έκδοσης του Αιχμάλωτου Νου και ο François Fejto (ανάμεσα στους François Bondy και Ignazio Silone). Μτφ. των στίχων του Μίλος: Χάρης Βλαβιανός.