Tom McCarthy - Άνθρωποι στο διάστημα

«Ο ποιητής (…) εξακολουθεί να επιθυμεί διακαώς να είναι ο δίαυλος ανάμεσα στην πραγματικότητα και τον κόσμο της φαντασίας, να παραδώσει την πρώτη εμπλουτισμένη, ιριδισμένη από το φως ή το σκοτάδι της δεύτερης. (…) Η φαντασία προστατεύει τον ποιητή από το έρεβος της απελπισίας· τον στέργει σε στιγμές που η αίσθηση της απώλειας ή της προδοσίας, σε όλα τα επίπεδα, του γίνεται αφόρητη» έγραφε ο Κώστας Γ. Παπαγεωργίου στα Δεκαπέντε χρόνια από την πτώση του τείχους (Απ’ αφορμή) (στο συλλογικό τόμο Μετά το ’89. Στους δρόμους της ιστορίας και της λογοτεχνίας, επιμ. Κώστας Βούλγαρης, εκδ. Γαβριηλίδης, σ. 106-107). Μπορεί το εν λόγω κείμενο να εστιάζει στην ποιητική λειτουργία, αφορά όμως την λογοτεχνική δημιουργία εν γένει, πόσο μάλλον όταν αναφέρεται σε κρίσιμες ιστορικές στιγμές, «κλεπταποδόχος» των οποίων καθίσταται ο λογοτέχνης (ό.π.).

Μια τέτοια ακριβώς μεταιχμιακή ιστορική συγκυρία επιχειρεί ο Μακάρθυ (γενν. 1969) να αποδώσει, εμπλουτισμένη με φαντασιακά και άλλα, όπως θα δούμε, στοιχεία. Οι χαρακτήρες του διασκορπίζονται στη ρευστή και συνεχώς μεταβαλλόμενη πραγματικότητα της «μετά την Βελούδινη Επανάσταση του 1989» Πράγας, στην παραμονή της διάσπασης του κράτους της Τσεχοσλοβακίας. Πρόκειται, αφενός, για μετανάστες των γύρω χωρών, κυρίως Βούλγαρους, που, ματαιωμένοι πια καριερίστες, έχουν ενταχθεί στην παράνομη πλευρά του πολυφυλετικού ιστού της πόλης, σε μια βαθμιδωτή επιχείρηση υπαίθριας πώλησης αναψυκτικών και, αφετέρου, για τον περίλαμπρο περίγυρο των νέων καλλιτεχνών, γκαλεριστών και άλλων φορέων μιας «δυτικόστροφης» πλέον τέχνης. Ο κόσμος τους διασταυρώνεται γύρω από μια βυζαντινή εικόνα που διαφοροποιείται από κάθε ανάλογο έργο μνημειακής ζωγραφικής: ο άγιος είναι άγνωστος, το φωτοστέφανό του ελλειπτικό, η επιγραφή κρυπτογραφημένη, η τεχνοτροπία πρωτόφαντη. Η συμμορία αναθέτει σε καλλιτέχνη την αντιγραφή του έργου, ώστε να το εμπορευτεί απερίσπαστα, αλλά εκείνος κατασκευάζει δύο αντίγραφα, προκαλώντας τριπλή πολιτιστική και κοινωνική ρηγμάτωση.

Ο συγγραφέας ακροβατεί πάνω στις φόρμες της «αστυνομικής» και κατασκοπευτικής περιπέτειας και στην παρουσίαση του σύγχρονου καλλιτεχνικού γίγνεσθαι, προσθέτοντας στοιχεία ιδιότυπου αστικού μυθιστορήματος, τόσο με τις λεπτομερείς περιγραφές των αρτηριών της Πράγας και του Άμστερνταμ –όπου άλλωστε έζησε και δη την συγκεκριμένη περίοδο – όσο και τις εικόνες μιας διαρκώς ανασκαπτόμενης πόλης που επιθυμεί να ανασκευάσει την ιστορία της - εύρημα που χρησιμοποίησε ευφυώς και ο Κάρλος Φουέντες στη νουβέλα Άνθρωποι της λογικής (στη συλλογή Κονστάνσια και άλλες ιστορίες για παρθένους).

Καθώς από ένα σημείο κι έπειτα τα πρόσωπα πολλαπλασιάζονται και οι αρμοί της πλοκής χαλαρώνουν, ο Μακάρθυ μοιάζει να διατρέχει ξώφαλτσα τα μυθοπλαστικά του ευρήματα: Είναι όμως έτσι; Ή μήπως με τον τρόπο αυτό επιθυμεί να εκφράσει την πολυδιάσπαση κάθε υπαρκτής συνοχής; Η καθολική πολυπολιτισμικότητα των σύγχρονων πόλεων (αιχμηρός ο διπολισμός των μεταναστών σε «ανατολικούς» κακοποιούς και «δυτικούς» καλλιτέχνες), η συνδρομή αμερικανών διαφημιστών στη δημιουργία της εικόνας του «νέου» κράτους αλλά και του θεάματος εν γένει στις κακόγουστες εορταστικές εκδηλώσεις της «μετάβασης», η γενιά που περιμένοντας σχεδόν «δικαιωματικά» να πάρει τη σειρά της στους νέους πολιτικούς θώκους του κύκλου του Χάβελ βυθίζεται στον κόσμο των ναρκωτικών, ο αφανισμός της πολιτισμικής κληρονομιάς του πρώην ανατολικού και βαλκανικού κόσμου, όλα μοιάζουν ακριβώς συμπτώματα ενός ολικού κατακερματισμού.

Ο συγγραφέας φαίνεται να προτείνει πως μόνο μια εικαστική δημιουργία μπορεί να αποδώσει έναν τέτοιο κόσμο, εξ ου και η αναπαραστατική μορφή αλλά και οι κρυμμένες λεπτομέρειες που προσδίδει στο κείμενό του. Άλλωστε ο ίδιος είναι εικαστικός καλλιτέχνης, ιδρυτής και γραμματέας της International Necronautical Society, μιας «πρωτοποριακής» καλλιτεχνι­κής ομάδας που συνδυάζει πλείστες μορφές λόγου και τέχνης. Σ’ έναν τέτοιο κόσμο εικονιστικής πραγματικότητας, το αντίγραφο δεν έχει καμία διαφορά από το πρωτότυπο, εφόσον μεταφέρει το ίδιο μήνυμα κι έχει πανομοιότυπη λειτουργία. Πιθανώς σύντομα θα η αντίληψη της πραγματικότητας θα είναι η ίδια είτε χρησιμοποιούμε τα μάτια μας είτε διαβάζουμε την βασισμένη σε ακουστικές συσκευές παρακολούθησης έκθεση ενός μυστικού αστυνομικού (που παρεμβαίνει εδώ ως αφηγηματική φωνή).

Εν τέλει ο κάθε άνθρωπος μετεωρίζεται πλέον σε ένα αχανές διάστημα, όπως αργά η γρήγορα οι περισσότεροι χαρακτήρες, όπως οι άνθρωποι και τα κτίσματα στο φόντο της αγιογραφίας. Αιωρείται στους μη τόπους της ατομικότητάς του, στο κενό πεδίο της ύπαρξής του ή ως μεταφορά μιας υπερβατικότητας που φαντάζει ανέφικτη στους σύγχρονους όρους της ζωής μας. Ή όπως ο κοσμοναύτης που εγκαταλείφθηκε στο διάστημα μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ, η παρουσία του οποίου στον ουρανό προκαλεί στους ήρωες σκέψεις, ειρωνικά βλέμματα ή ανέκδοτα, γιατί δεν γνωρίζουν πως καθρεφτίζει τη δική τους αιώρηση στο Τίποτα.

Συντεταγμένες: Εκδόσεις Πάπυρος, 2008, μτφ. Όλγα Γεράκη, σ. 352 (Tom McCarthy, Men in space, 2007).

Πρώτη δημοσίευση: Βιβλιοθήκη της Ελευθεροτυπίας, τεύχος 550, 30.4.2009, υπό τον τίτλο Θραύσματα του κόσμου «μετά το ’89». (και εδώ)